Cosik ô chorych

Downoch już sam nic niy szkryflała, alech przecam niy przepōmniała ô tym mojym blogu. Wiycie, we ôstatnio niydziela kapelōnek we parafialnych ôgłoszyniach spōmnioł, iże we sobota bydymy mieli już 25 Światowy Dziyń Chorego, a jo niydowno dostałach ôd kamratki ksiōnżka  „Gawędy Stacha Kropiciela” i znodłach tam tako piykno gawynda do chorych i ô chorych. Zdo mi sie, co świyntyj pamiynci ks. Klemens Kosyrczyk, kery jōm naszkryfloł, by sie na mie niy pogorszōł, iże sam, na tym mojym blogu, nikere kōncki tyj gawyndy Wōm dōm poczytać,a co nikere słōwka napisza po mojymu

„A terozki mōm pora słōw do chorych i zdrowych.

Jedna choro pisze we liście, iże bez lato trefiōła jōm wielgo radość. Przedstowcie sie, iże ôna już 8 lot leży we łōżku i ôroz jednego dnia zajyżdżo przed jeji chałpa autok, ze autoka wyskakujōm jeji  kamratki – sodaliski, bierōm jōm ze łōżka, pakujōm do autoka i jadōm śniōm do Wisły. Mogecie sie forsztelować, co to bōła za uciecha dlo tyj boroczki, jak sie tak naroz  mōgła na kwila wyrwać ze tyj swoji klotki i z bliska ôbejrzeć piykny Boży świat ?

A co za uciecha mieli chorzi, jak ôbchodziyli po parafiach „dziyń chorych”!.Prziszli ku takymu chorymu ludzie ze Stowarzyszynio św.Wincentego a Paulo,ôblykli go doporzōntku, potym harcyrze zaniyśli go na rynkach do bryczki i pojechali śniym do kościoła. Co to za radośc bōła, po dugym czasie zaś być we kościele, ôdprawić sie spowiydź, przijōńć Komōnio świynto.! Aże płakali ze radości i wzruszynio borocy chorzi i ci starzi, co prawie chorzi niy sōm, nale tyż już ôd downa ze chałpy wylyźć niy mogōm. Potym wszyjscy do kupy jedli śniodanie – a bōł kołocz, choćby na świynta!.Połosprawiali sie wszyjscy pospołu, posuchali wierszōw i śpiywek i radowali sie, iże trefiyli starych znajomkōw, co jich już ruski rok niy widzieli. Radości bōło zatela i cołki świat zdowoł sie być piykniejszy, a niyjedyn chory na kwila przepōmnioł ô swojym choróbsku. I naszkryfloł jedyn chory,  iże to już niy bōł „dziyń chorych”, ino wielge świynto chorych i co przed tym życie mu sie już mierzło, a po tym świyncie nabroł nowyj chynci do życio przi cołkij swoji chorobie.

Widzicie, chorymu trza radości, urozmajcynio, życio do kupy z inkszymi, ôdwiedzin, pociechy. Tego wszyjskigo chorymu trza tak, jak lyków, a niyroz i bardzi ôd lyków. Trza tego chorego roz za czos wyrwać ze tyj izby, ze tego łōżka, kere mu już ôbrzidło i zrychtować mu jakosik uciecha. A przinojmni nawiedzić go, prziniyść mu jako gruszka miynko, jabko abo piernik dobry – jakosik gazeta, ksiōnżka interesantno……..

Ale niy wszyjscy ôdnoszōm sie noleżycie do chorych.….Niyroz nojbliżsi zamias pomogać , usużyć chorymu, uprzikrzajōm i ôbrzidzajōm mu życie. A niy myślōm przi tym, iże ôni tyż kejsik możno bydōm chorować i sami usugiwanio bliskich bydōm potrzebowali. Co to za gupie ludzie ! Istne pogany ! Niyroz familijo po prostu już wyszczygo, coby tyn chory jak nojpryndzyj umar i niy zawodzoł w doma. (Gańba ô tym godać ! )."

Tekst bōł pisany 70 lot do zadku – we 1947 roku. Eli ôd tego czasu cosik sie zmiyniyło ? Co byście pedzieli ?

Ślonske Dzieciontko

Już we niydziela napocznymy adwynt – sztyry tydnie czekanio na Godnie Świynta, na narodzynie Bożyj Dzieciny – Dzieciōntka. I bydōm juzaś roraty – msze św., kere sōm wczas rano, jak jeszcze je ćma i bestōż bajtle chodzōm na nie ze kolorowo świycōncymi latarkami. We kościołach (choć niy we wszyjskich) narychtowane sōm słōdki, po kerych słazi na ziymia Dieciōntko.

Ślōnske Dzieciōntko to mały Jezusek, kery rodzi sie we wilijo we Betlejym. Nale niy ino, bo jak napiszymy słowo „dzieciōntko” małōm literōm to my, Ślōnzoki wiymy, iże idzie ô gyszynk, kery Dzieciōntko przinosi nōm we wilijo. Dostać ôd Dzieciōntka jakisik fajny gyszynk niy ma tak leko. Trza bez cołki rok być grzecznym nō i napisać dō Niego list. Po prawdzie, to Bożo Dziecina wiy wszyjsko, tōż wiy tyż, jake by my chcieli gyszynki, nale Ślōnzoki mniymajōm, iże noleży sie Dzieciōntka ô gyszynk poprosić. Jak pisze Marek Szołtysek we ksiōnżce „Śląskie Boże Narodzenie” to niy ino Ślōnzoki tak mniymajōm. Idzie tyż poczytać ô tym we biblyjce, we Ewangelii podug św. Mateusza .Je tam taki kōncek : „Proście, a dajōm Wōm; szukajcie ,a znojdziecie; klupcie, a ôdewrzōm Wōm. Bo przecam kożdy, kery prosi, dostowo; kery szuko, znojdzie , a klupiōncymu ôdewrzōm”(Mt 7,7-8 ).Tōż taki napisany list trza wsadzić we koperta, zaklejić, nō i napisać „Dzieciōntko, Niebo”. Znaczka niy trza. Trza ino jeszcze położyć list na fynsterbrecie, a Janioł weźnie go, jak bydymy spali i zaniesie tam, kaj trza.

Miarkuja, iże wszyjscy wiedzōm, co Dzieciōntko przichodzi ino 24 grudnia. Ȏ kery przichodzi, tego żodyn niy wiy, bo przecam żodyn Go nigdy niy widziōł. Robi to jakosik tak po kryjomu, nojczyńści, jak cołko familijo siedzi przi wieczerzy i niy dowo pozōr, co sie we izbie wyrobio. Dziepiyro wtynczos, jak wszyjscy powieczerzajōm, podzielōm sie ôpłatkym, porzykajōm i pośpiywajōm kolyndy, to bajtle mogōm szukać gyszynkōw, abo wyciōngać je spod chojinki.

We cołkym świecie ludzie wiedzōm, iże Jezus narodziōł sie we Betlejym, nale gyszynki przinosi ino 

u nos, na Ślōnsku i to niy na cołkym, bo na Ślōnsku Cieszyńskym robi to Aniołek (a to skuli tego, co tam bōło zowdy wiyncyj wanielikōw). Ślōnzoki wiedzōm ô tym ôd hańdowna i winszujōm sie „bogatego dzieciōntka”, a i bajtle, jak sie po świyntach trefiōm we szkole, to aszōm sie jedyn przed drugym, co ftory dostoł ôd Dzieciōntka. I choć tradycjo podano na naszo bōła kejsik i we Czechach, i we Austrii, i we nikerych niymieckich landach to – dejcie pozōr ! – ôstała sie już ino u nos  - na Wiyrchniym Ślōnsku. Tōż zrōbcie wszyjsko, co ino mogecie, coby ôna u nos bōła zowdy,  coby znały jōm niy ino nasze bajtle nale tyż wnuki, prawnuki, praprawnuki, itd. Tego Wōm, a i mie samyj  winszuja na te Godnie Świynta. Fajrujcie je ze cołkymi familiami, a Dzieciōntko niych trefi do Wōs ze nojgryfniejszymi gyszynkami i niych Wōm błogosławi na cołki bezrok.

A przecam mi żol....

Bōł taki śpiywok – Bułat Okudżawa. Do dzisioj mōm go rada nojbardzij ze wszyjskich. We jednyj ze swoich balladōw śpiywoł tak :

„Co było - nie wróci i szaty rozdzierać by próżno.

Cóż, każda epoka ma własny porządek i ład.

A przecież mi żal...”

Bōło mu żol, co po Moskwie niy jeżdżōm już sōnki, co niy uwidzi poety Puszkina, co niy ma już wielgich ludzi na pōmnikach i take tam inksze. Suchałach tyj ballady niy wiedzieć, kery już roz i naszło mie take pytanie, eli mie tyż jes czegosik żol. I znodło sie tego trocha. 

Niby nic takigo, a przecam mi żol. Co by niy pedzieć, feryje sie już skōńczōły. Bajtle poprzijyżdżajōm nazod do dōm ze harcyrskich obozōw, kolōniōw, wczasōw u starzikōw. Nō i co s tego? Kejsik, jak jo bōła bajtlym, wrōcanie do dōm ze feryjōw bōło festelnym familijnym fajerym. Siadało sie wtynczos ze ôjcami, siostrami i bracikami i wiela to bôło ôsprowki ô tym, kaj my byli, jak tam wyglōndało, jako my mieli pogoda, co my robili ze kamratami, co nōm dowali do jodła. Asiyli my sie prziwieziōnymi „skarbami” - szyszkami, muszelkami, suszkami, wpisami we pamiyntniku itp. Śmiychu, a uciechy, a nikej i swady bōło przi tym co niymiara. A terozki? Dziynnie esemesy ze sprawozdaniym ze cołkigo dnia, zdjyńcia na fejsie, selfi i co? I w dōma już niy ma ô czym godać. Niy môm nic przeciwko nowoczesnyj technice, przeciwko mobilniokōm i knipsaparatōm... a przecam mi żol...

Pamiyntōm fajery skiż gyburstagu we familiji, pamiyntōm, jak my sie rychtowali ku Godnim Świyntōm, abo ku Wielgi Nocy. Już pora dni do przodku cichtowali my na briftryjgra, kery przinosiōł kartki ze powinszowaniami. Kożdy rok rachowali my, wiela tych kartkōw prziszło, fto ô nos pamiyntoł, fto dostoł jich nojwiyncyj, a fto mioł nijpiykniejsze. To ôstatnie bōło fest ważne, bo potym, we szkole, szło sie tymi kartkami wymieniać i asić sie tymi nojlepszymi. A dzisioj? Fb Ci niy do przepomnieć ô gyburstagu kamrata. Jedyn klik i powinszowania pooooszły. Jednake do wszyjskich. Nikedy ftoś pośle Ci powinszowania esemesym (nale tyż ściōngniynte ze neta). Tak, jak tukej już pisałach, raduja sie tymu, iże ciyngym we świecie cosik idzie do przodku... a przecam mi żol...

Pamiyntōm swōj piyrszy knipsaparat. Mianowoł sie „Druh”. Na robieniu zdjyńciōw znałach sie, jak kot na kwaśnym mlyku, ale knipsowało sie wszyjsko, co bōło wtynczos dlo nos ważne.I to nic, iże zdjyńcia niy miały farbōw, szło robić ino czorno – biołe. Mōm je po dziś dziyń. I moga je w kożdyj chwili pokozać, i niy musza mieć do tego kōmputera. A dzisioj? Modzioki majōm tysiōnce fotek ze wszyjskich fajerōw, imprezōw, trefōw ze kamratami, wczasōw itd. Ino ôbejrzeć jich niy ma kedy, bo do tego trza mieć czas i trza umieć zônaczyć to wszyjsko na kōmpie. A co ze godzinami spōminkōw i ôsprowek przi papiōrzanych zdjyńciach? Fajnie, iże sōm take możliwości, fajnie, iże idzie mieć tysiōnce zdjyńć we jednym miejscu... a przecam mi żol... A Wōm niy?

Kopalnioki

We kożdyj budce sōm gazyty. Do wyboru i koloru. Wiela i jake fto chce. Jes ze czego wybiyrać. Jo przibadałach sie do jednyj. Ôd lot kupuja i czytōm „Dziynnik Zachodni”. Zawdy znojduja tam cosik interesantnego. Wczora, we piōntek (12 siyrpnia) tyż tak bōło. Marek Szołtysek, tyn ôd ślōnskich ksiōnżek, naszkryfloł tam ô bōmbōnach mojich modych lot – ô kopalniokach. Pojyncio niy miałach, skōnd wziyno sie jejich miano i pojakymu Ślōnzoki mieli je tak rade.

Tōż nojprzodzi ô tym mianie – wziyno sie ôd jejich czornyj farby podanyj na kōncki wōnglo. Mianujōm te bōmbōny kopalniokami tyż skiż tego, iże już przi kōńcu XIX wieka właściciele grubōw rozdowali je po szychcie berkmōnōm, coby jejich ukurzōnych wōnglowym ształbym gardłōw niy chytały sie żodne chorōbska. I to niy jes żodno bojka – we tych kopalniokach jes przecam niy ino cuker i farbiczka, nale tyż zdrowy anyskowy ôlejek i cosik tam ze czantoryjki, rojownika i fefermyncki. Totyż berkmōny, jak wyłaziyli ze gruby, brali po pora tych bōmbōnōw dlo sia i dlo swojich bajtlōw, kere czekali na nich w dōma. A że grubōw wtynczos bōło na Ślōnsku mocka, totyż kopalnioki drapko stały sie nojbardzi wywołanymi ślōnskymi bōmbōnami. Dzisioj tyż idzie je we ślōnskich sklepach kupić.

Jak pisze pan Marek, blank podane na kopalnioki sōm czeske haszlerki. Pōnoć sōm poła myńsze, no majōm tyn sōm smak. Ino – dejcie pozōr! - nasze bōmbōny bōły piyrsze. Znali je na Ślōnsku już we XIX wieku, a we Czechach niyskorzi, bo dziepiyro we 1920 roku znod sie jedyn taki chop, kery wyprodukowoł bōmbōny ô blank takym samym smaku, co nasze i doł jym miano „haszlerki”. Pojakymu tak? Anō, wziōn te miano ôd wywołanego wtynczos czeskigo śpiywoka - Karela Haszlera. Godoł ci ôn i śpiywoł ze noturnōm chrypkōm, a te bōmbōny miały ta chrypka i inksze gardłowe boleści kurować.

Tak sie myśla, iże dobrze by bōło ô takim czymsik pamiyntać i ôsprawiać ô tym bajtlōm i modziokōm. Przecam mało kery z nich wiy, co to sōm te kopalnioki, a eli słyszeli ô inkszych bōmbōnach, takich jak szkloki i kanoldy, tyż bych się gowy utnōńć niy dała.

Porcjunkula we Polsce

Porcjunkula we Polsce ??? Możno nikerzi ze czytajōncych tyn post poklupiōm sie palcym we czoło, coby mi akuratnie pokozać, co ô mie myślōm. Nale jo sie niy kiwłach i niy jes to wic. Mōmy u nos we Polsce, jedyno bezmaś we świecie, blank tako samo Porcjunkula, jak we Asyżu. Znojdziecie jōm we Małopolsce, a bardzi akuratnie - we fest wywołanym miejscu - we Wieliczce, u franciszkonōw - reformatōw.

Je tako samo wielko, mo take same malowidła, ino niy jes tako staro, jak ta franciszkowo. No ja, przecam niy wszyjscy muszōm wiedzieć, co to jes ta Porcjunkula. Nō tōż tak - piccola porcjone to słōwko, kere po naszymu znaczy tela, co kōncek ziymie, malutke cosik, ździebko. Podug tradycje moge to tyż być mały kōncek kamynia ze grobu Nojświyntszyj Paniynki, kery sztyrech pōntnikōw prziwiōzło ze Ziymie Świyntyj i dało do jednyj ze ścian jako relikwie. A tak na richtik, jes to mało kapliczka, kero nosi miano Matki Boski Anielskij. Podarowali jōm Franciszkowi bynedyktyny we XIII wieku jak sie już rozlatowała i Ôn jōm swojymi rynkami ôdbudowoł.

A skōnd wziyna sie Porcjunkula we Wieliczce? Bōło to tymu tak: ojciec Ludwik Kurowski, franciszkōn ze Wieliczki, Artur Kozioł, radny miasta i gminy i Zbigniew Zarębski, prezes kopalni soli we Wieliczce wybrali sie w rajza do Rzymu, coby papiyż Jan Paweł II poświynciōł korōny dlo Matki Boski Łaskawyj, Ksiynżnyj Wieliczki.

Jak jechali nazod, nawiedziyli grōb św. Franciszka we Asyżu. I to gynał tam prziszło jym do gowy, iże fajnie bōłoby "przeniyś" Porcjunkula do Wieliczki. Nō i tak tyż zrobiyli. Wybudowali jōm. A kōnkretnie wykōnawcōm bōł pan Roman Koszyk, budowlaniec ze Wieliczki. I tako mało ciekawostka – tyn chop na poczōntku ôziymdziesiōntych lot XX wieku chcioł być zakōnnikym, franciszkōnym. Bōł we klosztorze cołke sztyry lata, z tego dwa we Wieliczce. Potym tak sie mu życie poukłodało, iże ôstawiōł klosztorny żywot, pojechoł na Ślōnsk za robotōm, wyuczōł sie budowlanego fachu, stworzōł fyrma i już kupa, kupa lot remōntuje przede wszyjskym kościoły.

Porcjunkula we Wieliczce bōła fertik we 2000 roku. Poświynciōł jōm 11 czyrwiynia ś.p. kardynał Franciszek Macharski. Pora lot niyskorzi, jedna malyrka ze Krakowa, Małgorzata Toborowicz, zrobiōła we pojszczotku malowidła, freski gynał take, jake sōm we tyj kaplicy we Asyżu. Jes ci tam namalowany ôbrozek ze biblyjki, na kerym widzymy, jak Janioł godo Maryjce, iże bydzie matkōm Jezusa.

Nałokoło tego ôbrozka mogymy ôbejrzeć historio ôdpustu Porcjunkuli. Na jednyj ze wiyrchnich ścianōw Małgorzata Toborowicz namalowała kōncek fresku blank taki sōm, jaki się ôstoł we Asyżu do terazka – pokazuje ôn świyntego Franciszka pod krziżym na Golgocie.

Piniōndze na te malowidła dała familio Engelōw ze Wieliczki. Jak już te malowidła bōły fertik, to poświynciōł je 2 go siyrpnia 2008 roku kardynał Stanisław Dziwisz. I jeszcze jedna ciekawo rzecz – na bocznych ścianach widać jakesik kamynie. Jedyn je ze Asyża.To je tyn nojważniejszy – pecka. Drugi kamyń je ze Nazaretu, a trzeci ze Golgoty.

Tōż jak braknie Wōm piniyndzy, abo czasu, abo mocie słabe zdrowie, abo niy ciyrpicie dugi rajzy to wcale niy musicie sie wybiyrać do Italie, coby ôbejrzeć Porcjunkula. Styknie jechaćdo Wieliczki. A wierzcie mi, iże niy bydziecie żałować.

Rajza do Bruksele

Zachciało sie staryj babie rajzowanio po tym piyknym świecie. Nojprzodzi Italio, a terozki Belgio. Diosi wiedzōm, kaj mie jeszcze latoś pokusi. To, co nojbardzi ze tyj rajzy zapamiyntałach i na zicher nigdy niy przepōmna, to Brugia i rejs po jeji kanałach. Dyć to bōło choby we Wynecji.

Bajka niy do ôpowiedzynio. Ôbejrzijcie sami i powiydzcie, eli niy mŏm recht.

Potym bōła Bruksela. Zabytkowe kamiyniczki na rynku to prawdziwe perełki architektury.

A na wieczōr, kej sōm podświytlane, to nic ino stoć i podziwiać. Bestōż tyż ludziska już ôd wieczora sie zbiyrajōm na rynku, siedzōm we knajpkach przi dobrym belgijskym piwku, abo przi winku, abo przi kawce, abo normalnie na bruku i doczkać sie niy mogōm na włōnczynie tych światłōw. Sami ôbejrzijcie, jak to piyknie wyglōndo. 

Nō i podarzōło mi sie tyż być we europarlamyncie. Gańba sie prziznać, ale miałach trocha problymōw ze znojdzyniym polskij fany. Kōniec kōńcōw sie udało. 

Jedyn ze profitōw tego byzuchu we europarlamyncie to to, iże już nigdy niy pomyla tego ze Brukseli, ze tym ze Sztrasburga. Blaty przi stołkach na sali obrad majōm inksze farby.

We Brukseli sōm brōnotne, a we Sztrasburgu zielōne.

Byli my jeszcze przi Atōmium,

przi Łuku Trijumfalnym

i we poru interesantnych kościołach. We tym, kery mo miano Notre Dame du Sable, sōm nojpiykniejsze we świecie witraże,

a zaś tyn - Bazylika Bożyj Ôpaczności to jedyn ze nojwiynkszych kościołōw we świecie. Jes niywiela myńszy ôd Bazyliki świyntego Pyjtra we Rzymie, ino niy tak bogato wyposażōny

Jedyn blank interesny kościōł znojdziecie we Brukseli niydaleko rynku. Akuratnie mu sie przijrzijcie.

To, co widzicie na wiyrchu, to jest dach ze kościoła świyntego Mikołoja. A to, co na dole, to dobudowane chałupy za sklepami. Zrobiyli to protestanty wtynczos, jak wojowali ze katolikami. Chcieli, coby tyn katolicki kościōł bōł jak nojmyni widoczny. A ôn sie ôstoł i jes czynny do teraska. A tak wyglōndo Bruksela na wieczōr.

Piyknie, pra ? Żol, co niy czujecie, jak przi tych knajpkach wōnio - smażōnymi frytkami, krewetkami, mulami, roztomajtōm gymizōm, miynsym - aże ślinka cieknie. I ku tymu piykno muzyka. Jakżech to wszyjsko połoglōndała toch zapōmniała i ô szesnostu godzinach jechanio autobusym, i ô spuchniyntych nogach, i ô tym, iże zaś tela godzin jazdy przedymnōm. Nikaj niy ma takich sklepōw ze roztomajtōm szekuladōm, jak tam. Kupicie tam ze szekulady wszyjsko co ino chcecie - nawet nojbardzi znano we Brukseli figurka - lulajōncego bajtla.

Tōż jak ino nadarzi Wōm sie okazjo jechać tak daleko, to sie niy namyślejcie ino biercie kofer, abo rukzak i w rajza, bo sie werci.

Świyntojanowo noc

 Je to cudowno pora. Trwo kwilka. Je widno, klarowno, wōnio agacym i jaśminym.

I tak je ôd hańdowna, choć tymi czasy niy mianowali jōm jeszcze świyntojanowōm, a to skiż tego, co ô świyntym Jōnie  Krzcicielu żodnymu sie nawet niy śniyło. Na tego świyntego światu dugo prziszło jeszcze czekać.

Nale już wtynczos bōła to noc, we kero wszyjscy fajrowali. Nasze pra,pra,pra....starziki żyli podug tego, co rychtowała jym prziroda. Taki fynōmyn, jak nojkrōtszo noc we roku to Ôni „czuli we kościach”. Pieruchym fest jich to radowało. Rozpolali sobōtki, coby kole nich skokać i tańcować. 

Tańcowaniym chcieli wywiyść w pole zło, wywiyść jak nojdalij ôd ludziōw. Tańcowali dlo wiatru, coby wioł kajś daleko za gōry, za lasy. Tańcowali dlo słōńca, coby niy wypolōło trowōw ciynżkich ôd połnych ziorek, coby niy wysuszōło wody we rzykach, stowach, jeziorach. Skokali tyż, coby gowiydź niy pożarła fesztrōw, ino coby sama stała sie jodłym.

Skokanie koło ôgnia i bez ôgyń we ta nojkrōtszo noc roku to jedyn ze nojstarszych bałwochwalskich fajerōw rychtowanych słōńcu, kere mianowali tyż tymi czasy „biołym bogym”.

 Bez te wszyjske wieki niywiela sie zmiyniyło. Roztomajte nacyje majōm rade tyn fajer jeszcze do dzisioj.

Na podstawie tekstu „Noc świętojańska” ze zbioru „Szczodra noc,szczodry dzień”

autor: Maria Żółkowska