8 marca - nelki i rajtuzy - pamiyntocie?

Luty mo sie ku kōńcowi. Chnetko marzec zaklupie we dźwiyrze, a dokupy ś niym tyn piyrszy, wiosynny, kejsik fest wywołany fajer - Dziyń Kobiyt. Ci, kerzi godajōm, iże to kōmunistyczny fajer, pieruchym sie mylōm. Jego korzynie siōngajōm aże starożytnego Rzymu. Gynau tam, na poczōntku marca bōł taki ekstra dziyń, w kerym swōj fajer miała ta gryfniejszo tajla ludzkości. Nazywało sie to Matrōnalia.

Matrōna to niy fto inkszy, ino wydano baba. Totyż bōł to babski fajer. Wydane kobiytki dostowały ôd swojich ślubnych gyszynki. 

We Polsce tyn dziyń kojarzy sie wszyskym ze PRL-ym, a przecam je ô wiela, wiela starszy.

Miyndzynarodowym Dniym Kobiyt ôbrali 8 marca we 1910 roku. A stało sie to we Kopynhadze. To, jak go trza fajrować ściōngnyli my ôd Rusa. I tak: musiały być akadymie - we werkach, szkołach, lazarytach itp., bōły na ta okazjo godki i toasty. Na widoku wisiały zdjyncia roztomajtych przodownic pracy. 

Bōła wtynczos tako gazyta - "Trybuna Ludu" i downo tymu pisali tam, iże Dziyń Kobiyt zdałoby sie mianować imiyninami 16 miliōnōw bab. Roztomajte redachtory namowiali chopōw, coby niy przepomnieli kupić gyszynki dlo swojich "Ewōw" - dlo mamulek, ślubnych i kamratek. Mōgło kogoś niy styknōńć na gyszynk, ale nelka, aby jedna, musiała być. A jak bōł gyszynk, to nojczyńści to, czego niy szło dostać we sklepie - rajtuzy, mydła, rynczniki, parfiny (nojbardzi wywołane to bōły "Być może"), abo szekuladopodobne maszkety.

Ô tym fajerze głośno trōmbiyli niy ino we gazytach, ale tyż we radyjoku - we tyn dziyń ciyngiym nadowali śpiywki ino dlo kobiytek, a szpiker przichlybioł sie jym, jak ino szło. Dziyń Kobiyt fajrowoł cołki kraj. Ino zawdy tak jakoś wychodziyło, co to chopy przichodziyły do dōm bardzi "wyfajrowane" ôd babōw. Trocha żol, co już tyn dziyń poszoł w zapōmniynie. Możno to skuli tego, iże dzisioj już mało co dzieli sie na kobiyce i chopske? Chciały baby być na rōwni z chopami we wszyskym, no to majōm. Dnia Chopa niy ma, to pojakymu mo być Dziyń Kobiyt? A dyć żol. No cōż, jak śpiywoł Okudżawa - kożdo epoka mo swōj porzōndek.

Bydziesz mojōm walyntynkōm

Dziyń św. Walyntego napoczli ludzie fajrować dziepiyro we średniowieczu. Bōł to taki czas, kej wszyscy fest interesowali się życiym roztomajtych świyntych. W modzie bōły pōnci ku jejich grobōm. Totyż spōmnieli sie nikerzi i ô św. Walyntym i jego dziejach.

Nojbardzi fajrowali we Francyji i we Anglii. Tak, jak kejsik we antycznym Rzymie, modzioki losowali miana tych, kerzi jym byli pōnoć pisani. Ino terozki frelki tyż mōgły wyciōngać kartki ze mianami karlusōw. Te wylosowane kartki nosiyli potym bez cołki tydziyń przipniōne do rynkowa swojigo ôblyczo. 14 lutego dziołchy starały się zgodnōńć z kym sie hajtnōm. Coby sie tego dowiedzieć, rozglōndały sie za ptokami. Piyrszy ptok, kerego uwidziały, mioł jym pedzieć kym bydzie jejich ślubny. Jak piyrszego uwidziały rudzika to bōł znak, iże pudōm za marinera; jak dziambla – za biydoka, ale małżyństwo bydzie szczyńśliwe; jak zaś piyrszego uwidziały łuszczaka mōgły być pewne, iże to bydzie majyntny karlus.

We Walii, we tyn dziyń ci, kerzi sie mieli ku sobie ôbdarzali jedyn drugigo drzewianymi łyżkami, na kerych byli wydubane serca, klucze i dziurki ôd kluczōw. Taki gyszynk miōł godać: "Ôtwōrz moje serce".

Ôd XVI wieku w dziyń św. Walyntego kobiyty dostowały kwiotki. A wszysko napoczło sie ôd świynta, kere zrychtowała jedna cera francuskego krōla Hynryka IV. Kożdo z frelek, kere bōły wtynczos na fajerze, dostała ôd swojigo karlusa buket kwiotkōw. Nojważniejsze dyć bōło to, coby szac 14go lutego posłoł swoji libście przimilny liścik mianowany walyntynkōm. Walyntynki strojyli we serca, kupidyny,wypisywali na nich wiersze. 

W XIX mniymali, iże tako walyntynka to najbardzi rōmantyczny knif do pedzynio kōmuś, iże sie mu przaje. Czynsto pisało sie na ni: "Bydziesz mojōm walyntynkōm". We Hameryce walyntynkowe listy bōły anōnimowe, bestōż kōńczōły sie pytaniym: "Zgodnij, fto?". We Europie anōnimowy nadawca podpisowoł sie: "Twōj walyntyn".

W 1800 roku Amerykanka, Esther Howland, napoczła tradycjo posyłanio walyntynkowych kartkōw. Dzisioj posyłajōm je we całym świecie niy ino ci, kerzi kōmuś przajōm, ale nawet bajtle we szkole. Nojbardzi wywołanym tworzycielym takich kartkōw bōł francuski szkryflok Raymond Peynel. Napocznōł je wydować w 1965 roku. Gynał wtynczos, 14 lutego ôgłoszono we Francji Dniym Zakochanych.

Opracowano na podstawie tekstu e–kai.

Walynty

Ślatywały kartki z kalyndorza, miyniyły sie czasy, krōle, papiyże... We IV w. we Rzymie niy bōło już pogaństwa. Prziszła nowo religio - krześcijaństwo. Napoczło sie wyciepywanie pogańskich fajerōw, miynianie jich na krześcijańske festy. Adyć luperkalia bōły tak wywołanym festym, iże dotrwały aże do kōńca V w. I dziepiyro we 496 r. papiyż Gelazy I zamias luperkaliōw snokwiōł fest mynczynnika Walyntego, tego ôd zaprzōnych. Bōło tymu tak: jak rzōndziōł we Rzymie Klaudiusz Gocki to ciyngiym trefiały sie tam rostomajte wojny, kerym chopy były niyrade aż tak, iże niy chciały iść do armie. Cysorz sie wykōmbinowoł, iże to bez to, co niy chcōm ôstawiać swojich libstōw i babōw. Kōniec kōńcōw ôtkozoł wszyske zrynkowiny i wesela. I wtynczos znoloz sie taki kapelōnek, Walynty, kery pōmogoł zaprzōnym porkōm sie hajtnōńć tak, coby cysorz ô tym sie niy dowiedzioł. Dyć nic niy ma bez kōńca - kejsik tego kapelōnka chyciyli i skozali na śmierć. Biyli go dopokōnd niy skōnoł a potym jeszcze urzli mu gowa. Bōło to 14-go lutego 269 abo 270 r. - w dziyń, w kery sie rychtowało miłosne loteryje. Ale przodzi, we hereście Walynty skamraciōł sie z cerōm wachtyrza, kero go ôdwiedzała i pocieszała. Coby ji jakosik podziynkować, ôstawiōł ji na pożegnanie listek, kery mioł taki muster jak serce i napisoł na niym: "Ôd twojego Walyntego". Nad jego grobym przi Via Flaminia postawiyli bazylika, adyć papiyż Paschalis I przeniōs resztki tego świyntego do kościoła św. Praksedy.

Potyn tyn Walynty pomiyszoł sie ludziōm z inkszym świyntym ô tym samym mianie. Nikerzi godajōm, co tak po prowdzie to jedyn i tyn sōm świynty, tyn, kery w 197 r. ôstoł biskupym miasta Terni we Umbrii. Bōł ôn piyrszym biskupym, kery pozwolōł sie hajtnōńć poganinowi ze krześcijankōm. Znali go tyż skiż tego, iże posyłoł swojym parafianōm listy ô przōniu do Krystusa. Straciyli go we Rzymie w 274 r., a to skiż tego, co wojowoł ze pogaństwym. Dzisioj to gynał ôn jes nojbardzi wywołany i ku jego grobie we katydrze w Terni ciōngnōm pōntniki. Na szczybnym relikwiorzu, w kerym sōm resztki tego św. Walyntego, stoji napisane: "Świynty Walynty, patrōn przōnio".

Niykedy godajōm tyż, iże św. Walynty jes patrōnym tych, co majōm choroba św. Wita. Tak richtik idzie tu ô jeszcze jednego świyntego, kery sie tak mianowoł. Żōł tyn istny we V wieku we Recji (tam kaj dzisioj trefiajōm sie granice Niymiec, Austrie i Szwajcarie). I to tak po prowdzie ô niym prawiyli, iże umiy wyciōngnōńć ludzi z tego chorōbska.

To jeszcze niy wszysko ô Walyntym i walyntynkach.

c.d.n.

Lepi za niyskoro, niż wcale

Znocie taki ausdruk: "co nogle, to po dioble?" Znocie, pra?

Jo tyż. I beztōż już pod kōniec stycznia wziōnach sie za szkryflanie postu ô "walyntynkach". Pomyślałach, iże poleku do 14-go lutego naszkryflōm, co trza. Nō, ale czas tak wartko leci, iże wczora, jak dostałach gryfno esemesowo walyntynka, to mie ôświyciyło, iżech przepōmniała ô 14-stym lutego. Zrobiyło mi sie ciynżko na sumiyniu - tela roboty na nic... Ale jakech siedziała tako markotno, to spōmnioł mi sie inkszy ausdruk: "lepi niyskoro, niż wcale". I wiycie, choć już mało fto pamiynto ô tym, co bōło wczora, to jo umiyniyłach sie jednak ô tym dniu cosik naszkryflać. Możno znojdzie sie ftoś, fto to przeczyto. Dyć na bezrok zaś bydymy tyn dziyń fajrować.

Jeszcze trzi tydnie tymu wszyske sklepowe szaufynstry wobiyły nos blyskajōncymi, farbistymi lampkami, rostomajtymi bōmbkami, aniołkami i inkszymi chojinkowymi ciacikami, a teroski, już ôd tydnia, kaj niy wejrzisz - wszyndy czerwōno. Jak ino sie do i w czym popadnie wciskajōm nōm przed ôczy to, co w życiu je nojbardzi ważne i potrzebne - PRZŌNIE. I skiż czego to? Skiż walyntynek, kere fajrujymy 14-go lutego. Wiadōmo, co miano sie wziyno ôd św. Walyntego, ale pojakymu, to już niy kożdy wiy.

To, iże bydzie ôn patrōnym tych, kerzi kōmuś przajōm, ôznajmiōł papiyż Aleksander VI już we 1496 roku. Ale napoczło sie to wszysko blank downo we pogańskym Rzymie. Tak po prowdzie, to czas na walyntynki wybrała sie sama prziroda. Gynał kajsik we pōłowie lutego ptoki, kere miały gniozda we Rzymie, napoczynały swoje zolyty i wiōnzały sie w porki. Bōł to symbol wiosny, kero budziyła sie do życio. Rzymianie na 15-go lutego dali data fajrowanio luperkaliōw - festu ku chwole boga plynności Faunusa Luperkusa. Dziyń pryndzy ôdbywała sie miłosno loteryjo: na kōnckach papiōru szkryflało sie miana frelkōw. Potym chopcy ciōngli te papiōrki i takym to knifym frelki ôstowały jejich partnerkami na luperkalia, na cołki rok, a niyroz na cołke życie.

c.d.n.