Nasze jodło - niy samōm zupōm Ślōnzok żyje

Myślałach, iże po tyj ôzprowce ô żurze, moja wnusia pudzie na plac, ku kamratkōm, abo znojdzie sie jake inksze zajyncie, a jo byda mogła dali szkryflać, ale kaj tam - teroz sie dziepiyro na dobre napoczło - choćby fto wsadziōł kij w mrowisko. 

- A miynso tyż mōmy inksze, jak kaj indzi? - chciała wiedzieć ta mōndralińsko - a gymiza ? a maszkety ?

- Poleku, poleku - padōm Ji. - Niy wszysko ôroz.

- Mogesz wierzić, abo niy, ale tak gynał je. Po prowdzie, to miynso je we cołki Polsce jednake, ino u nos trocha inakszy sie je rychtuje. Bo trza Ci wiedzieć, co ślōnske miynso, to niy ino znano we cołkym świecie rolada. Ta wywołano rolada bōła i je i dzisioj jodłym na niydziela i ôd świynta, bo tak przodzi, jak i dzisioj, ôwiynzina to miynso, na kere niy wszystkich styknie.

Downi nojczynści jodało sie u nos wieprzowina i miynso ze krōlika, a to skiż tego, co prawie kożdo familijo chowała do sia świnia abo krōliki abo jedne i druge. Wieprzowina mieli ludzie tyż radzi, bo mniymali, iże jest fest syto, a do roboty we polu abo na grubie trza bōło iść pojedzōnym. Nojprzodzi miynso wieprzowe dowali na stoły ino we świynta abo na wielge fajery. Potym napoczli je dować na beztydziyń. Bōło to proste jodło - warzone abo duszone zieberka, pucka po kwaśnu, karminadle, ale tyż i wymyślate - dejmy na to taki schab po sztygarsku abo jaskółcze gniazda.

Krupnioki z kartoflami. (foto: www.gotujmy.pl)

No, a jak prziszło świniobicie, to dziepiyro bôła gościna. Robiōło sie wtynczos wōszty, żymloki, krupnioki, preswōszty, wyndzōnki. Miynso sie tajlowało, dowało do krałzōw i zalywało tustym. Robiōło sie tyż ekstra tuste, kere bōło do szmarowanio chleba. Zaforantowanego miynsa i tustego na ômasta musiało styknōńć na dugo potym.

Takich krupniokōw jak u nos, niy znojdziesz nikaj na świecie, bo kaszanka z Polski to już niy to samo, a ô żymlokach to nikaj indzi niy słyszeli.

Niy przepomnij

Jeżeś szofer? Tōż pamiyntej, iże gynał dzisioj, 25 lipca spominōmy patrōna szoferōw - św. Krzisztofa. Pōmogo Ôn wszyskim, kerzi sie wybiyrajōm w jakosik rajza, choćby i nojkrōtszo. Bez duge lata ludzie godali, co styknie ino wejrzeć na podobizna tego świyntego, a niy przitrefi sie czowiekowi żodno biyda.

We kościele katolickym św. Krzisztof je jednym ze Sztyrnostu Świyntych Wspōmożycieli. Sōm to te świynte, kere nojbardzi ludziōm pōmogajōm. Za wiela ô Jego życiu niy wiymy. Prowdōm je, iże żōł we Licji (to tam, kaj dzisioj je Turcyjo), ale bōł Kananejczykym i tak richtik nazywoł sie Reprobus.

Św. Krzysztof - Vlastimil Hofman (źródło: www.agraart.pl)

Godo ô niym tako powiastka: Reprobus bōł wielkoludym, dugym tak na 4 metry. Mioł paskudnie szpetno gymba. Ludzie sie Go boli i bez tōż chcioł znolyść kogoś, fto bydzie straszniejszy i akuratnie tymu istnymu sużyć. Jak sie dowiedzioł ô takym krōlu, kery boł sie diobła, to poszoł ônego szukać. I znoloz. Ale gibko pokozało sie, iże dioboł boji sie Krystusa. Reprobus napocznôł szukać na nowo. Niy mioł leko, bo nic ô Niym (ô tym Krystusie), niy wiedzioł. Pomōg mu taki jedyn pustelniok. Pedziôł Mu tak: "Kejżeś je taki wielgi i mosz tela siyły, to jak sie poszukosz kwatyry nad rzekōm i bydziesz wszyskich bez nia przenosić na drugo strōna, bydzie sie to na isto podobało Krystusowi, kerymu chcesz sużyć, i wierza, iże gynał tam Ci sie Ôn pokoże".

Reprobus zrobiōł tak, jak pustelniok radziōł. Pōmogoł ludziōm, przenosiōł jich bez rzeka. Aż tu kejsik zawołoł Go mały bajtel. Wożōł tela, co wielkolud mioł biyda zawlyc go na drugo strōna rzeki. Dziepiyro wtynczos bajtel pedzioł, iże je Krystusym, dźwigo ciynżor cołkigo świata i je tym, kerymu sie suży, jak sie pōmogo drugymu". Reprobus sie ôchrzciōł i wziōn sie miano Krzisztof, co inakszy idzie pedzieć "tyn, co niesie Krystusa".

Bōły to czasy, we kerych fest tropiyli krześcijan. Św. Krzisztof niy chcioł dać ofiary bogōm inkszym, jak Krystus i wsadziyli Go do herestu do kupy ze dwiyma motykami. Ale Ôn sfojōm dobrociōm zrobiōł ś nich krześcijanki. Bez tōż skozali Go na śmierć. Uciynli Mu gowa, ale jeszcze przodzi pedzioł, iże Jego krwiōm tyn, co Go skozoł, wylyczy sie swoje ôko. Tak na isto bôło. Tak godo powiastka, kero spisoł we "Złoty legyndzie" postrzedniowiekowy Italijok, arcybiskup Gynui, Jakub de Voragine. A prowda je tako, co św Krzisztof je patrōnym Ameryki i Wilna, flisakōw, marinerōw, pōntnikōw, rajzyndrōw, tryjgrōw, wandrusōw, briftryjgrōw no i szoferōw. We tyn dziyń, w kerym Go spōminōmy, świynci sie roztomajte auta, motory i koła.

Tōż niy przepōmnij jutro, we niydziela, podjechać pod nojbliższy Ci kościōł, coby uprosić błogosławiyństwo dlo wszyskich,kerzi sie poruszajōm po drōgach.

Tłumaczenie na gwarę śląską fragmentów artykułu Grażyny Kuźnik, "Św.Krzysztof, czyli "niosący Chrystusa" wielki człowiek", Dziennik Zachodni.

Nasze jodło - jeszcze ô zupach

- A moga jo Ci cosik pedzieć ô ty wodziōnce? - wtyrkła sie moja wnusia - bo mi starka kedyś ô ni ôsprawiali.

Co miałach zrobić - musiałach dać Ji sie wygodać.

- Tōż suchōm Cie.

- Starka godali, co wodziōnka bōła fest wywołanym jodłym na Ślonsku. Wziyna sie niy ino ze szporobliwosci, ale tyż skuli tego, co ludzie na Ślōnsku mieli fest w zocy chlyb. Niy mōgła sie zmarnować żodno ôkruszka. Zanim sie chlyb pokroło na sznity, to ônaczyło sie na niym znak krziża. Chleba sie niy wyciepowało na hasiok. Gospodynie starały sie go zawdy zużyć. A jak robiōły wodziōnka, to mōgły sie pozbyć starego chleba i miały z tego jeszcze jedyn profit - dbały ô zdrowie, bo czosnek bōł antybiotykym. We zima takōm zupōm, kero (co wszyscy wiedzōm) je zrobiōno ze pokrōnego we kostka starego chleba, gorki wody, czosku i dużo fetu szło sie fajnie rozgrzoć (np. jak sie prziszło ze roratōw). 

- Terozki mogesz godać dali - pedziała mi ta moja dziołszka.

-To powiym Ci ô jeszcze jedny zupie ze chleba. Nazywo sie germuszka. Niyftorzi godali tyż na nia bermuszka abo i wermuszka. Robiōło sie jōm na maśle. Chlyb musioł być rozwarzōny, a zupa zaciōngniynto jajkym abo samym żōłtkym i doprawiono solōm i kminkym. Szło tyż do ni dać roztomajte ôwoce, abo uwarzić jom na mlyku, a niy na wodzie. Dowało sie tako zupa dzieciōm, ludziōm starszym i chorym, a czynsto szło sie ze takōm zupōm w nowiedziny do kobiyty, kero urodziyła dziecko. Tako zupa bōła delikatno i syto. 

- Niy zmierzły Ci sie jeszcze te ôsprowki? - spytałach sie, bo wiym, iże dzieci niy umiōm dugo usiedzieć w jednym miejscu.

- Ale kaj tam, godej dali.

- Dobra, ale jeszcze ino ô trzech zupach. Wszyske dobrze znosz. Jedna to sznelka, drugo melka, a trzecio, to Twoja ulubiōno - żur.

- Przecam jo niy znōm żodny sznelki - chyba Ci sie coś pomylyło.

- Znosz, znosz, ino niy wiysz, iże ôna sie tak nazywo. Robi sie jōm bardzo gibko: żymła drobi sie na małe kōncki, zalywo ciepłym mlykym, cukruje, dowo trocha masła i wcino, aż sie uszy trzynsōm.

- To je fajny maszket, mōm go fest rada. Ale jeszcze bardzi rada jym żur.

- Ô żurze powiym Ci trocha niyskorzi. Noprzōd trocha ō melce - je to mlyko zafyrlane mōnkom. Futrowało sie niōm nojczynści dzieci.

- A terozki nareszcie ô tym Twojym żurze.

(foto: www.oblaty.pl)

Downo, downo tymu we jedny wsi na Ślōnsku miyszkała baba z chopym. Byli fest biydni. Niyroz niy mieli z czego uwarzić ôbiadu. Prziszoł kejsik taki dziyń, iże baba blank markotno łaziyła po kuchni i frasowała sie, co wsadzić do garca.

W jednym garcu dojrzała ôstatek żytni mōnki. Zaloła jōm wodōm i ło ni zapomniała. A chopowi dała na ôbiod ino pelkartofle. Przeszło pora dni. Baba zwyrtała sie kole pieca i medykowała, co tyż to tak piyknie, słodko - kwaśno wonio. Prziszła na to, co tak wonio z tego garca, w kerym zaloła mōnka. Niy myślała dugo - wloła woniejōnco woda ku kartoflōm, kere prawie warzōła.

Przi piecu wisioł tyż kōncek szpyrki i wiōnek czosku.

Pomedykowała, pomedykowała i wciepła jeszcze do garca pora zōmbkōw czosku, coby lepi wōniało i skōra ze szpyrki, coby zupa bōła trocha masno i bardzi smakowito. Posolōła, doprawiōła i czekała na chopa. Tyn, jak prziszōł ze pola i siod do ôbiadu, to niy mōg sie tego jodła nachwolić.

Potym łaziōł po wsi i sie asiōł, iże "żor" smakowito zupa.

A ludzie słowo przekrynciyli i tak powstoł żur.

Eli to je prowda, tego niy wiym, ale pamiyntej ô tym, co w kożdym cygaństwie je zawdy ziorko prowdy.                                                                                             

Nasze jodło

Godajōm ô niym we radyjoku, piszōm roztomajte gyszichty, pokazujōm we telewizorze. Nasze jodło. Nasze - miarkuja, co ślōnske.

- To te nasz jodło je inksze jak kaj indzij we Polsce? - spytała sie mie moja dziewiyncioletnio wnuczka, kero filowala mi bez ramie co jo tam zaś szkryflōm.

- No dyć - ôdfukłach ji, niyrada, iże mie szteruje.

- A pojakymu tak je? - wierciōła mi dziura w brzuchu.

- Pojakymu, pojakymu... Mosz babo placek.

- Richtich chcesz wiedzieć?

- Toć, że chca.

- Tōż siednij sie dziołszko tukej kole mie na ryczce i posuchej: widzisz, nasze ślōnske jodło to je take ônake - inksze na beztydziyń, inksze na niydziela, inksze je na śniodanie i inksze na swaczyna. Blank inakszy wyglōndo ône we żniwa abo przi taki robocie, przi kery niy ma czasu warzić, a jeszcze inakszy na takich fajerach jak radośnik eli wesele, abo Gody.

Napocznymy ôd zupōw.

Noprzōd zupa na Gody - ślōnske gospodynie warzōm wtynczos siymiyniotka, abo inaczy konopiotka. Nazywo sie ôna tak skiż tego, co warzi sie jōm ze siymiynio, to je ze kōnopnych ziorek.

- A wiysz jako zupa warzi na Gody Twoja drugo ōma? - pytom sie ty moji dziołszki.

- Barszcz ze uszkami, abo nikedy grzibiōnka - pado mi.

- No widzisz, to sōm zupy, kere idzie jeść bele kedy, a siymiyniotka na Ślōnsku jodo sie ino roz do roku, inaczy, jak kaj indzij.

Siymiyniotka (foto: www.kochamzupy.pl)

Abo weznymy taki ajntopf - zupa nojczynści ze roztomajty gymizy, warzono w jednym gorcu. Sōm tacy, co godajom, iże to je zupa na winie. Niymożebne? Możebne - bo dobro ślōnsko gospodyni poradzi zawdy uwarzić zupa ze wszyskigo, co ji sie pod rynka nawinie.

Niy trza na nia mieć recepta. Ważne, coby bōła gynsto i pożywno. Dowo sie tyż ku ni chlyb. Tako zupa robi sie nojczynści jak niy ma czasu warzić cołkigo ôbiadu.

Ajntopf (foto: www.fotoforum.gazeta.pl)

I jeszcze ôberiba. Wiysz, co ino na Ślōnsku je tako zupa? Kaj indzij we Polsce to jedzōm ino te knole, a liście wyciepujōm. A Ślōnzoczki niy - bo ône niy majōm mody psuć jodła.

Zupa z ôberiby. (foto: www.kochamzupy.pl)

Stōnd sie tyż wziōna nojbardzi znano ze ślōnskich zup - wodziōnka.

Wodziōnka (foto: www.mojegotowanie.pl)

c.d.n.

Wiycie ô tym?

Profesor Aleksander Makiejew, pracownik Politechniki w Doniecku, a absolwent Politechniki Śląskiej w Gliwicach, jest autorem modlitwy "Ojcze nasz" w gwarze śląskiej.

W jego wersji brzmi ona tak:

Ôjciec nasz świynty,  keryś jes w niebie,

dzisioj my wszyjscy rzykōmy do Ciebie.

Wiysz, iże Ślōnzoki dycki Ciebie chwolōm

i Twoje krōlestwo zachować wolōm.

Niych Twoja wola zawdy tukej bydzie,

bo przez nia durch nōm pōmogosz w biydzie.

Twa wola musi być tukej i w niebie,

ôna nōm sprzijo w kożdyj potrzebie.

Bez te rzykanie ōdpuść nom winy,

a my i innym tyż ôdpuszczymy.

Ôd zła wszyjskego wybow nos Panie -

ô to Cie proszōm Ślōnzoki. Amyn.

Podobo sie Wōm?

Tekst powstał w latach 70 tych XX go wieku.